‘Majo, ik herken er je Wetenschaapje over schaduw* in.’
‘Ja, dat klopt, je gaat te lijf bij een ander wat je in je eigen lijf niet onder ogen durft zien, wat in je schaduw zit.’
Enkele dagen nadat het Vaticaan heeft verkondigd dat homoseksualiteit zonde is en dat priesters geen homohuwelijken mogen inzegenen, heb ik, op de morgen dat de reacties hierop loskomen, een uitgebreid en boeiend WhatsAppgesprek met de buurvrouw, coronaveilig op anderhalve meter door de scheidingsmuur van onze beide livings. Het levert me het idee op voor dit Wetenschaapje.
Het zoveelste Vaticaanse mes in de rug van katholiek gelovige, maar eigenlijke alle, homoseksuele, lesbische en transgender mensen en hun omgeving. Dit gebeurt vijf maanden nadat paus Franciscus een kleine opening had gemaakt in de documentaire ‘Francesco’, waarin hij verklaarde dat homoseksuelen het recht hebben om een gezin te vormen. ‘Ze zijn kinderen van God. Ze moeten bij wet een samenlevingscontract kunnen afsluiten, zodat ze wettelijk beschermd zijn’, stelde hij toen nog.
De Franse socioloog Frédéric Martel schrijft in zijn boek Sodoma. Het geheim van het Vaticaan ** uit 2019: ‘Hoe vaker en feller iemand een anti-homoboodschap verkondigt, des te groter de kans dat diegene zelf homoseksueel is. Het roeptoeteren is een beproefde tactiek om de eigen homoseksualiteit, de eigen existentiële schizofrenie, het eigen dubbelleven te verbergen.’
Een homofoob discours om het geheim te maskeren. Zelfverloochening om het eigen vel te redden. Het klinkt als een doelbewuste strategie en dat kan het inderdaad zijn, maar het gaat niet altijd om opzettelijk mist spuien. Drie psychologische fenomenen zijn hier in het spel, namelijk de werking van schaduw, verinnerlijking en projectie.
Wanneer we opgroeien, nemen we waarden, normen en verwachtingen over van onze omgeving en van de maatschappij waarin we leven. Met bepaalde aspecten van onszelf zitten we in de verwachte lijn en daar krijgen we dan waardering voor. Andere kenmerken liggen moeilijker en leveren minder applaus op, zoals aantrekking voor een persoon van dezelfde sekse bijvoorbeeld. Om aanvaard te worden onderdrukken we, meestal onbewust, deze facetten van onszelf die afwijzing oproepen. We verdringen deze en brengen ze onder in het donkere deel van ons zijn. Ze vormen onze persoonlijke schaduw.
Schaduw heeft ook een positieve kant. Bewondering, bijvoorbeeld voor iemand die durft naar buiten komen met een zangtalent, kan ons laten zien dat we zelf wel meer met onze creativiteit uit onze pijp mogen komen.
Dus,
schaduwwerking in de negatieve zin is een eerste psychologisch mechanisme achter de afkeuring van homoseksuele, lesbische en transgender mensen in de maatschappij in het algemeen en in het Vaticaans verhaal. De eigen aantrekking voor iemand van hetzelfde geslacht niet toelaten, al of niet bewust uit schrik voor verwerping, komt in de persoonlijke schaduw terecht.
Hier bovenop dringt de verinnerlijking van de negatieve, afkeurende houding van de maatschappij, het tweede psychologisch mechanisme, extra diep de persoon en haar of zijn schaduw binnen.
Dit mechanisme van verinnerlijking vertrekt vanuit de heteronormaliteit in onze samenleving. Als een vrouw zegt: ‘Mijn lief heet Jo, Kris of Dominique’, gaan we vlugger aan een man denken dan aan een vrouw, terwijl bij een man een vrouwelijke partner in beeld komt. Heteronormaliteit is echter niet zo onschuldig als uit dit voorbeeld zou kunnen blijken, omdat ze er niet alleen van uitgaat dat heteroseksualiteit de ‘norm-ale’ seksuele gerichtheid is, maar ook dat ze een meer volwaardige en ‘natuurlijker’ seksuele oriëntatie is.
Heteronormaliteit brengt dus een uitgesproken negatieve lading in haar kielzog mee. Voor veel mensen, holebi’s en betrokkenen, is die maatschappelijke onderwaardering, die afkeuring, dat niet voor vol aanzien van de holebileefstijl, nog steeds heel problematisch. Homonegativiteit raakt persoonlijk op een diep niveau: niet te mogen zijn wie men is, geen bestaansrecht te krijgen als wie men is.
Het risico op verinnerlijking van die respectloze, laatdunkende houding is groot. De veroordeling en minachting laat diepe sporen na bij de geviseerden. Het vreet aan hun zelfvertrouwen en zelfrespect, waardoor ze met zelfhaat te kampen kunnen krijgen, met mogelijk zelfdoding tot gevolg. Andere negatief beoordeelde groepen zoals zwaarlijvige personen of mensen van kleur, of ook nu nog steeds vrouwen in het algemeen, kunnen met gelijkaardige gevolgen van verinnerlijking worstelen.
Dus,
er kan geen twijfel over bestaan dat de uitgesproken negatieve houding van de Rooms-Katholieke Kerk tegenover homoseksualiteit via dit mechanisme van verinnerlijking veel mensen extra pijnlijk raakt in hun diepste wezen. Een pijn die nog dieper in de schaduw verdwijnt, zowel bij de bedienaars van die Kerk, als bij haar gelovigen.
Dit negatief schaduwaspect – homoseksualiteit is verwerpelijk-, versterkt door de werking van verinnerlijking –ik ben verwerpelijk-, vormt de bron van de verontwaardiging over het gedrag van een ander en de afkeuring ervan. Een afwijzing die eigenlijk de projectie is van de zelfafwijzing, het derde psychologisch mechanisme. Je gaat te lijf bij een ander wat je in je eigen lijf niet onder ogen durft zien. Projectie in de psychologische betekenis ontstaat wanneer we eigenschappen of emoties van onszelf trachten te ontkennen, verbergen of verdringen door ze toe te schrijven aan iets of iemand anders.
‘Ik was als de dood dat ik lesbisch zou zijn. Ik wilde dat absoluut niet!’ vertelt Isabel. ‘En dus was ik het niet. Punt. Ik liet wel geen enkele gelegenheid voorbijgaan om lesbiennes verbaal onderuit te halen en belachelijk te maken. En zo ook mezelf.’
Dus,
de samenwerking tussen deze drie psychologische mechanismen, schaduw-verinnerlijking-projectie, biedt een belangrijke verklaring voor de hoogoplopende emoties rond holebi’s en transgenders, en niet alleen in Vaticaanse middens. Het mag duidelijk zijn dat de omvang van de afkeuring in de omgeving van de persoon en de sterkte van de verinnerlijking ervan, de heftigheid van de projectie in grote mate bepaalt.
Wat we verdrongen hebben om te beantwoorden aan de verwachtingen van onze omgeving en wat in onze schaduw zit, kunnen we per definitie niet rechtstreeks zien. We krijgen onze schaduwaspecten onder ogen via onze reacties op anderen. Wanneer we emotioneel reageren op gedrag van anderen, kunnen we bijna zeker zijn dat onze schaduw in het spel is.
Hoe zit het dan met onze verontwaardiging over de houding van het Vaticaan? Veel mensen hebben geen goede herinneringen aan hun contact met bedienaren van die Kerk, als kind op scholen en internaten bijvoorbeeld. Ook al zijn er goede ervaringen, die wegen vaak niet op tegen de pijnlijke. Een aangetast rechtvaardigheidsgevoel, de confrontatie met onverdraagzaamheid en met hypocrisie kunnen ons terecht opstandig en kwaad maken. En daarnaast kan onze emotionele reactie een uitnodiging zijn om te kijken hoe tolerant we zelf zijn, hoe rechtvaardig, consequent, integer we oordelen als het over situaties gaat waar we ons niet zo nauw bij betrokken voelen.
Het is niet altijd prettig dat we de bron van onze irritatie over iemands gedrag niet bij de ander kunnen leggen, maar bij onszelf mogen zoeken. Als we irritaties en adoraties als uitnodigingen zien, uitnodigingen om onszelf beter te leren kennen, is er niets tegen dat we ons ergeren of in opperste verrukking zijn. We zijn vrij om op de invitatie in te gaan, maar als we dit poortje naar zelfkennis nemen, hoeven we onze zelfontkenning niet langer meer te projecteren op anderen en geen pijnlijk verraad te plegen, ook niet aan onszelf.
* Meer in ‘De vork in de schaduwsteel’ (Schaduw, deel 1) & ‘Mens, erger je’ (Schaduw, deel 2), te vinden op https://wetenschaapjes.wordpress.com : zoeken in Archief op mei 2015 en juni 2015.
** Frédéric Martel, Sodoma. Het geheim van het Vaticaan, 2019, https://historiek.net/sodoma-geheim-van-het-vaticaan-frederic-martel/107538/
Frédéric Martel in De Afspraak, VRT, op 25/02/19: https://www.youtube.com/watch?v=LBdwCjz-d2Q
maart 2021
majo van ryckeghem
Over armoede is heel wat geschreven, over rijkdom veel minder. Lijkt me logisch kan je denken. Maar misschien toch niet. Twee boeken, een rond schaarste en een ander rond rijkdom, nodigen me uit om even de hoofdweg van het schrijven van mijn eigen boek te verlaten en een wetenschaapje de wei in te sturen.
